هر قرارداد و یا عقدی نقطه آغازی دارد. آغاز قرارداد، با انعقاد آن و از طریق ایجاد و قبول صورت می گیرد. اما پایان آن انحلال قرارداد است. شیوه های انحلال متعدد می باشند. این شیوه ها در دو عنوان کلی انحلال قراردادی و انحلال قهری قابل بررسی است. در ادامه در این مورد بحث خواهیم کرد.
انحلال قراردادی
انحلال قراردادی آن است که طرفین یک قرارداد که آن را میان خود تنظیم و امضاء و مبادله نموده اند، تصمیم بگیرند با توافق یکدیگر آن را منحل نمایند. انحلال قهری یعنی آنکه اراده و خواست طرفین قرارداد، نقشی در انحلال آن ندارد.
موارد انحلال قراردادی
موارد انحلال قرارداد در دو بخش قابل بحث می باشد. “فسخ” و “اقاله”.
فسخ قرارداد
فسخ در قرارداد به معنای بر هم زدن اختیاری و یک طرفه معامله از سوی یکی از طرفین قرارداد یا شخص ثالث است. به این اختیار، خیار فسخ می گویند. به فردی که این فسخ را انجام می دهد صاحب خیار می گویند.
فسخ قرارداد موجب از میان رفتن عقدی می شود که میان دو طرف منعقد شده است. تاثیر فسخ در این است که با اعمال و اجرای حق فسخ، عقد از زمان اعمال فاقد اثر می شود. اما چیزی به عقب بر نمی گردد. یعنی آنکه هر چیزی که در عقد بوده تا زمان فسخ پابرجا است. و بعد از اجرای فسخ دیگر اثر جدیدی ایجاد نمی شود.
خیار فسخ در قرارداد بر دو نوع است. خیار اول از اراده طرفین ناشی می شود که تحت عنوان خیارات قراردادی است. خیار بعدی از قانون ناشی می شود که تحت عنوان خیارات قانونی است.
الف. خیار قراردادی
در این نوع خیار، به موجب قرارداد، به یکی از طرفین یا هر دو و یا حتی شخص ثالث برای مدت مشخص اختیار بر هم زدن قرارداد داده می شود. به این نوع از اختیار بر هم زدن عقد، خیار شرط هم می گویند.
در بیشتر عقود، امکان فسخ وجود دارد. اما در برخی از آنها این امکان وجود ندارد. به عنوان مثال در عقد وقف و یا نکاح نمی توان عقد را بر هم زد. باید توجه داشت که اگر در یک عقد خیاری گذاشته شود که زمان آن نامحدود باشد چنین خیاری، عقد را نیر باطل می کند.
ب. خیار قانونی
خیاری است که منشاء آن اراده و توافق طرفین نیست بلکه با توجه به وضعیت عقد و شرایطی که برای موضوع آن پیش آمده، قانونگذار برای یکی از طرفین در نظر گرفته است. و امکان حدوث آن برای شخص ثالث وجود ندارد. مانند اینکه موضوع معامله معیوب بوده و خریدار هنگام عقد، از آن عیب ناآگاه باشد. در این صورت بعد از آگاهی، اختیار بر هم زدن عقد را دارد که به آن خیار عیب می گویند. خیارات قانونی در قانون مدنی ده عدد هستند.
اقاله یا تفاسخ
اقاله یا تفاسخ به این معنا است که طرفین معامله بتوانند با توافق یکدیگر قرارداد را فسخ نمایند. تفاوت اقاله با فسخ آن است که بر هم زدن قرارداد در فسخ به صورت یک جانبه است. اما در اقاله برهم ردن قرارداد به صورت دوجانبه و توافق هر دو طرف قرارداد است. در اقاله ، طرفین قرارداد می توانند هر زمان که خواستند قرارداد را با توافق بر هم زنند و همه چیز را به حالت قبل از قرارداد بر گردانند. امری که در فسخ تفاوت دارد. یعنی در فسخ طرفین نمی توانند همه چیز را به حالت قبل از قرارداد برگردانند یا اصولاً چنین توافقی حاصل نمی شود.
انحلال قهری
در انحلال قهری که به آن انفساخ هم گفته می شود، همانطور که از نامش پیدا است اراده طرفین در برهم خوردن قرارداد نقشی ندارد. یا اینکه عامل برهم خوردن قرارداد ناشی از اراده طرفین نیست. انفساخ عامل اصلی انحلال قهری است. انفساخ عبارت است از بر هم خوردن خود به خودی و قهری عقد بدون اینکه اراده طرفین و متعاقدین در آن نقشی داشته باشد. در انفساخ برهم خوردن عقد از اراده و خواست طرفین خارج است.
اثر انفساخ همانند فسخ است. عقد را از زمان وقوع انفساخ از بین می برد. و اثرات آن از زمان وقوع تا انحلال قهری پابرجاست و تنها تفاوت این دو نهاد در ارادی بودن فسخ و قهری بودن انفساخ است. بنابراین اگر چه وقوع انفساخ قهری است اما منشاء آن می تواند ارادی یا قانونی باشد.
***********
برای اطلاع از نحوه نگارش و تنظیم قراردادها می توانید مقاله نوشتن قرارداد خوب و سایر مقالات مرتبط را مطالعه نمایید.